Τα πλινθόκτιστα των Τρικάλων.

Η δόμηση με χώμα, αποτελεί έναν τρόπο δόμησης που διεθνώς κερδίζει συνεχώς έδαφος. Είναι οικολογικός γιατί χρησιμοποιεί φυσικά υλικά, συχνά τα προιόντα εκσκαφής του κτηρίου, προσφέρει αυξημένη θερμική αδράνεια, που μειώνει τις ανάγκες για θέρμανση και ψύξη. Στο παρόν παρουσιάζεται το πώς έκτιζαν με χώμα στα πεδινά των Τρικάλων και μία μακροσκοπική και χονδροειδή εκτίμηση της κατάσταση τους σήμερα.

Μετά τη δεκαετία του '30 οι χωρικοί των Τρικάλων εγκατέλειπαν σταδιακά τη νομαδική ζωή, εδραιώνονταν σε σταθερούς οικισμούς, οπότε υπήρχε η ανάγκη για κατοικίες σταθερές, αντοχής, λειτουργικές και οικονομικές. Στο θεσσαλικό κάμπο όπου το χώμα αφθονούσε η δόμηση με πλίνθους (πλιθιά, adobe) ήταν μονόδρομος.

Διαδικασία

Τα σπίτια τα κατασκεύαζαν έμπειροι μάστοροι, και τουλάχιστον στην περιοχή απ' όπου κατάγομαι, την Κάτω Ελάτη Τρικάλων, ονομαστοί ήταν αυτοί από το Ξυλοπάροικο Τρικάλων. Αυτοί περιόδευαν από χωριό σε χωριό ανάλογα με τις παραγγελίες, ενώ ο χωρικός που ήθελε να αποκτήσει το σπίτι του, είχε την υποχρέωση να του προσφέρει τροφή και στέγη για όσο διάστημα διαρκούσαν οι εργασίες. Το συνεργείο αποτελούσαν 4-5 άτομα ο πρωτομάστορας ασχολούνταν με τις γωνίες και την εξωτερική παρειά της τοιχοποίας, ο δεύτερος μάστορας με το υπόλοιπο τμήμα της τοιχοποίας, ενώ οι βοηθητικοί ανακάτευαν τη λάσπη, έκοβαν πλιθιά και τα μετέφεραν.

Τρόπος κατασκευής

Κάθε χωριό είχε ένα σημείο απ' όπου μάζευαν χώμα για τα πλιθιά των σπιτιών του χωριού, προφανώς το σημείο είχε επιλεγεί από προηγούμενη εμπειρία. Το χώμα αυτό το ανακάτευαν με νερό, προσέθεταν άχυρο και το έβαζαν σε ξύλινες μήτρες (οι περισσότερες 6x1 ή 4x3). Oι διαστάσεις των πλίνθων ήταν συνήθως 33x13x8 εκατοστά. Τα πλιθιά τα άφηναν στον ήλιο για να ξεραθούν και στη συνέχεια κατασκεύαζαν την τοιχοποιία, χρησιμοποιώντας για κονίαμα τον ίδιο τύπο χώματος χωρίς άχυρο αυτή τη φορά. Επίχρισμα αρχικά δεν υπήρχε ή χρησιμοποιούνταν λάσπη (χώμα χωρίς άχυρο). Ο τρόπος δόμησης σε εξωτερική και εσωτερική τοιχοποιία φαίνεται παρακάτω.

Σχήμα που δείχνει πώς χτίζονταν οι εξωτερικοί τοίχοι.

Eσωτερικός τοίχος

Εξωτερικός τοίχος, διακρίνονται το ξύλινο πρέκι και το ξύλινο σενάζ στο ύψος του πρεκιού. Η φώτο είναι από αχυρώνα. Σε κατοικίες έβαζαν σενάζ και στο ύψος της ποδιάς ή/και μεταξύ ποδιάς και πρεκιού.

Τυπολογίες

Υπάρχουν μονώροφες κατοικίες (μονές), διώροφες κατοικίες(δίπατα) και διώροφες αποθήκες-στάβλοι γνωστές και ως αχυρώνες.

Οι μονώροφες είναι ορθογωνικές διαστάσεων 13X5 περίπου. Με τη μεγάλη διάσταση και την είσοδο να κοιτάει προς το νότο. Μπροστά από την είσοδο βρίσκονταν και ένα σκεπασμένο μπαλκονάκι 2x2 μέτρων περίπου. Το σπίτι αποτελούνταν από τρία δωμάτια, διαστάσεων 4x4 μέτρων το καθένα. Πίσω από την είσοδο η σάλα ή χαγιάτι και εκατέρωθεν δύο δωμάτια, το «καλό» και το «καθημερινό». Αυτά χρησιμοποιούνταν σαν υπνοδωμάτιο, χώρο υποδοχής κλπ ανάλογα με τις ανάγκες της οικογένειας και τις καιρικές συνθήκες. Το μαγείρεμα, η υγιείνη και το πλύσιμο γίνονταν έξω από το σπίτι. Με τα χρόνια προστέθηκαν επιπλέον δωμάτια (κουζίνες, μπάνια κλπ) για να καλύψουν τις σύγχρονες ανάγκες, ενώ οι παλιοί ανεπίχριστοι τοίχοι καλύφτηκαν με ασβέστη και έτσι πλέον λίγα σπίτια διατηρούν την αρχική τους μορφή.

Μονώροφη κατοικία του 1947 στην Κάτω Ελάτη, όπως είναι σήμερα.

Οι διώροφες κατοικίες αρχικά είχαν τα δωμάτια στον όροφο, ενώ στο ισόγειο ήταν το κατώι. Η είσοδος γίνοταν από εξωτερική σκάλα που κατέληγε σε ένα μικρό εξώστη. Αργότερα τα κατώγια μετατράπηκαν σε κατοικίσιμους χώρους, συνήθως κουζίνες και τα ζώα μετακινήθηκαν στους αχυρώνες. Τα δάπεδα στους όροφους ήταν από ξύλο.

Διώροφες κατοικίες στην Κάτω Ελάτη Τρικάλων, κτισμένες τη δεκαετία του '30 και '40 (όλες κατοικούνται και σήμερα, πολλές από μόνιμους κατοίκους)

Ξύλινη εσωτερική σκάλα

Διώροφες κατοικία στην Κάτω Ελάτη διακρίνονται η βόρεια (ένα άνοιγμα) και ανατολική όψη (δύο ανοίγματα)

Κοινό χαρακτηριστικό τον κατοικιών ότι τοποθετούνταν αυστηρά στραμμένα προς το νότο, στρέφοντας συχνά τα νώτα προς τους δρόμους. Τα ανοίγματα μικρά, ήταν σχεδόν όλα προς το νότο.

Οι όγκοι ήταν απλοί, για λόγους ευκολίας αλλά και στατικής επάρκειας (στα κτήρια από φέρουσα τοιχοποία το ιδανικό σχήμα είναι το παραλληλεπίπεδο).

Οι αχυρώνες ήταν διώροφα κτήρια όπου έμεναν τα οικόσιτα ζώα και φυλάσονταν οι ζωοτροφές. Είχαν μεγάλο ύψος και είχαν ξύλινη στέγη.

Κατοικία στον Πύργο Τρικάλων. Διακρίνονται δύο διαφορετικές στρώσεις επιχρίσματος.

Αχυρώνα στο Μέλιγο Τρικάλων

Ξύλινη στέγη σε αχυρώνα

Εξωτερική σκάλα σε αχυρώνα

Σε όλα τα κτήρια η θεμελίωση γίνονταν σε λιθοδομή από πέτρες από τον Πηνειό σε ύψος μέχρι 50εκ από το έδαφος περίπου και σε βάθος 40-50εκ. Αυτό γίνοταν για ομοιόμορφη κατανομή των τάσεων και προστασία της πλινθοδομής από την υγρασία. Στις κατοικίες οι στέγες χωρίζονταν με τον κατοικίσιμο χώρο από ένα οριζόντια διάφραγμα από καλάμια, λάσπη και βότσαλα, το γνωστό μπαγδατί.

Παρούσα κατάσταση - Παθολογίες

Τα κτίσματα δέχτηκαν πολλές μετατροπές, όσο αυξάνονταν οι ανάγκες του αγροτικού πληθυσμού που τα κατοικούσε. Προστέθηκαν κουζίνες, λουτρά, γκρεμίστηκαν ή προστέθηκαν χώροι. Για τις προσθήκες ή τις κατασκευές νέων σπιτιών μετά το '60 χρησιμοποιούνταν τούβλα ή τσιμεντόλιθοι. Τα πλινθόκτιστα συχνά εξωτερικά σοβαντίζονταν για λόγους αισθητικής και προστασίας, έτσι είναι συχνά δύσκολο κανείς να ξεχωρίσει από τι υλικό είναι φτιαγμένο ένα σπίτι αν δεν ρωτήσεις κάποιον παλαιότερο που θυμάται. Τα κτήρια που συντηρούνταν σωστά δεν παρουσιάζουν σοβαρές βλάβες. Στα υπόλοιπα η κυριότερη αιτία βλαβών είναι η επαφή με το νερό. Ένα σπασμένο κεραμίδι, μία διαρροή σε κάποιον αγωγό ύδρευσης, μπορεί να προκαλέσει σοβαρή βλάβη. Γι'αυτό οι σκεπές κατασκευάζονταν με μία προεξοχή 50εκ. περίπου, την αστρέχα, για να προστετεύουν την τοιχοποιία από τη βροχή. Ένα ρητό που θυμούνται οι παλιότεροι λέει: "Προστάτεψε με από το νερό, να σε φυλάξω από το σεισμό". Όσον αφορά το θέμα της στατικής αντοχής, τα κτήρια δεν έχουν δοκιμαστεί σε σεισμικές καταπονήσεις καθ' ότι η περιοχή δεν δέχτηκε ισχυρό σεισμό τον τελευταίο αιώνα, με εξαίρεση ίσως το σεισμό του Βόλου τη δεκαετία του '50. Ωστόσο τα κτήρια φαίνεται να έχουν συμπεριφερθεί καλά σε στατικές καταπονήσεις, ακόμα και σε περιπτώσεις, όπως στις αχυρώνες, που έχουν παραμείνει εκτεθειμένα για χρόνια. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν διώροφα τα οποία 60 και πλέον χρόνια μετά την κατασκευή τους κατοικούνται, αν και παραμένουν ανεπίχριστα.

Διώροφη κατοικία με μερική κατάρρευση

Τα κτίσματα αυτά φτιάχτηκαν σε μια διαφορετική εποχή, με διαφορετικές ανάγκες και πολύ πιο έντονους τεχνικούς και οικονομικούς περιορισμούς. Το να προστατεύσουμε κάποια από αυτά έχει σίγουρα μια κάποια αξία. Το να προσπαθήσουμε να αντιγράψουμε αυτόν τον τρόπο δόμησης στο σήμερα είναι μάλλον μάταιο. Αυτό που έχει πιστεύω μεγαλύτερη αξία, είναι να πάρουμε όσα διδάγματα μπορούμε από τη λαική αρχιτεκτονική και να τα συνδιάσουμε με τις σύγχρονες αντιλήψεις και την επιστημονική μέθοδο για να φτιάξουμε ασφαλείς, οικολογικές, λειτουργικές κατασκευές από χώμα. Το αν είναι εφικτό είναι ένα θέμα...

(Οι πληροφορίες είναι από προφορικές διηγήσεις παλιοτέρων και από το βιβλίο Το Βαλτινό του Ευαγ. Στάθη. Οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν τον Απρίλη του 2010 από τον γράφοντα).